Potęga obywatelskiego monitoringu

Z okazji tegorocznego Światowego Dnia Monitoringu Wody, który przypada na 18 września, dzielimy się przykładem interwencji Strażników Rzek WWF. Dzięki danym zbieranym przez naszych wolontariuszy w ramach Społecznego Monitoringu Wód WWF (SMW WWF) udało się nakłonić Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska do zdecydowanego działania w sprawie złego stanu wód w Kanale Wawerskim w Warszawie.

W lipcu Strażnicy Rzek WWF podjęli interwencję w odpowiedzi na zgłoszenia mieszkańców, zaniepokojonych chemicznym zapachem unoszącym się nad Kanałem Wawerskim. Według mieszkańców podobne sytuacje miały już wcześniej miejsce i były zgłaszane do samorządu. Do kanału odprowadzana jest m.in. woda z okolicznej oczyszczalni ścieków. W bezpośredniej bliskości Kanału Wawerskiego znajdują się zabudowania jednorodzinne, szkoły i przedszkola. 

Na straży zdrowia

Wolontariusze WWF pobrali próbki wody i wykonali podstawowe badania wody z pomocą zestawów do jej monitoringu. Bazując na niepokojących wstępnych pomiarach, Fundacja WWF zleciła profesjonalne badania, których wyniki potwierdziły obawy mieszkańców warszawskiej dzielnicy Wawer – normy jakości dla wód zostały znacznie przekroczone. Wyniki badań przeprowadzonych w laboratorium w jednoznaczny sposób wskazały na zły stan wód Kanału Wawerskiego. Przekroczone zostały stężenia metali ciężkich, a także związków azotu i fosforu. O sprawie poinformowani zostali: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Wody Polskie oraz władze samorządowe. Fundacja WWF Polska przekazała informacje m.in. o:

• możliwości wystąpienia poważnego zatrucia wody w Kanale Wawerskim toksycznymi substancjami;

• bezpośrednim zagrożeniu dla zdrowia ludzi i środowiska, z uwagi na liczne prywatne ujęcia wód podpowierzchniowych w domach położonych w dzielnicy Wawer, poniżej prywatnej oczyszczalni ścieków komunalnych.

Inspektorat reaguje

Zdarzenie zostało zgłoszone do Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska już na samym początku interwencji, a następnie, gdy WWF uzyskał profesjonalne wyniki, niepokojące dane zostały jeszcze raz przesłane. WIOŚ również zbadał wodę z Kanału Wawerskiego, a po przeanalizowaniu danych z własnej inicjatywy złożył wniosek do Wód Polskich o przegląd pozwolenia wodnoprawnego, które wskazuje dopuszczalne wartości parametrów w zrzucanych przez oczyszczalnię ściekach. Z badań Inspektoratu wynika, że oczyszczalnia ścieków nie spełnia norm pozwolenia wodnoprawnego, a jej działalność ma negatywny wpływ na stan wód Kanału Wawerskiego. Sprawa jest w toku i nadzorują ją organy administracji państwowej.
Obywatelskie badania wody mogą więc być skutecznym narzędziem w dbaniu o poprawę stanu wód w Polsce.

Ta historia pokazuje, że Społeczny Monitoring Wód działa i ma sens! – podkreśla Katarzyna Czupryniak, liderka programu Strażnicy Rzek WWF. – Już teraz widzimy efekty oddolnego zbierania danych, co daje nam motywację, aby rozwijać program SMW WWF. Chcemy, żeby w przyszłości jak najwięcej rzek było objętych obywatelskim monitoringiem, tak aby były dostępne bieżące i historyczne informacje o stanie ich wód.

Wiele wody upłynie

Państwowy Monitoring Środowiska jest prowadzony na niewielkiej liczbie rzek w Polsce i, co istotne, nie ma niestety funkcji interwencyjnej. Jego celem jest długookresowa (średnioroczna i wieloletnia) analiza stanu wód w Polsce. Danych o badaniach interwencyjnych WIOŚ nie ma lub są trudno dostępne, a monitoring interwencyjny (rozumiany jako więcej niż jedno czy dwa interwencyjne badania) w zasadzie się nie odbywa.

Obecnie na przeważającym obszarze kraju monitoring wód działa za wolno, a często w ogóle go nie ma – wskazuje Ryszard Babiasz, Specjalista ds. ochrony ekosystemów rzecznych w WWF Polska. – Monitoring krajowy wód powierzchniowych oparty jest na badaniach tzw. jednolitych części wód. Zazwyczaj jest to jeden punkt na daną „część”, a te potrafią się składać z kilku istotnych cieków albo jednego bardzo długiego odcinka rzeki. Więc taki monitoring nie obejmuje np. rzeki Rawy, która przepływa przez centrum Katowic. Na Wiśle w okolicach Warszawy jest tylko jeden punkt monitoringowy na 150 km (od Dęblina do Modlina). Wyniki publikowane są zazwyczaj w rocznym zestawieniu. Takie dane są nieprzydatne w sytuacjach kryzysowych.

Dopiero katastrofa odrzańska z 2022 r. spowodowała pewne działania instytucji państwowych w kierunku stworzenia bieżącego monitoringu wód i zapewnienia publicznego dostępu do danych online niemal w czasie rzeczywistym. Dobrym przykładem jest tu nowa strona Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. To jednak zaledwie początek drogi, by ten system funkcjonował sprawnie i użytecznie w całym kraju. Monitoring ciągły z danymi online i wynikami specjalistycznych badań dostępnych co kilka dni jest obecnie realizowany w zasadzie tylko na samej Odrze i jej kilku górnych dopływach. Na całej reszcie rzek w Polsce częstsze badania są przeprowadzane zazwyczaj dopiero w wyniku zgłoszenia zanieczyszczenia. Poza tym, w Polsce mamy ponad 150 000 km rzek – w praktyce niemożliwe będzie objęcie wszystkich rzek państwowymi badaniami (z ramienia GIOŚ czy IMGW).

Cenne wsparcie społeczne

Badania obywatelskie pomogą uzupełnić tę lukę w systemie, dając poglądowe informacje o stanie wód tu i teraz, a także o tym, jakie były parametry danej rzeki w przeszłości. Wolontariusze w SMW WWF są w stanie dotrzeć nad każdą rzekę, o każdej porze, niezależnie od godzin pracy urzędów, a wręcz przede wszystkim poza godzinami pracy urzędników. Każdy może badać dowolnie wybraną rzekę. Niektórzy z naszych wolontariuszy pokonują spore odległości, aby regularnie badać wodę daleko od swojego miejsca zamieszkania – tak było i w przypadku Kanału Wawerskiego. Strażnicy Rzek WWF na bieżąco prowadzą badania jakości wody w zakresie podstawowych parametrów, co pozwala na wychwycenie momentów znacznego pogorszenia jakości wody. Istnieje wtedy możliwość pobrania próbek do szczegółowego przebadania.

Celem Społecznego Monitoringu Wód WWF jest poprawa dostępu do wiedzy o jakości wód i zwiększenie nacisku społecznego na instytucje odpowiedzialne za wody w Polsce. Dzięki interwencjom takim jak ta na Kanale Wawerskim widzimy, że nasze działania są potrzebne i ważne jako wsparcie państwowego systemu monitorowania.

Jeśli chcesz dołączyć do SMW WWF, zgłoś się do programu Strażnicy Rzek WWF. Uważasz, że Twoje doświadczenie nie jest wystarczające? Bez obaw – przeszkolimy Cię i wyposażymy.