Zimowy survival w świecie zwierząt

Zima to dla większości gatunków w Polsce wymagający czas. Śnieg przykrywa pożywienie, woda zamarza, a mroźne noce wystawiają organizmy zwierząt na ciężką próbę. Ewolucja jednak przygotowała je na ten okres – wiele gatunków uruchamia wtedy swoje „strategie przystosowawcze”.

Jak zwierzęta radzą sobie zimą? Jedne przesypiają cały sezon, inne odlatują tysiące kilometrów dalej, a jeszcze inne trwają w uśpieniu pod lodem.

Sen zimowy, hibernacja i… „zamrożone” żaby

Niektóre gatunki postanawiają po prostu „przeczekać” zimę. Gdy temperatura spada, ich organizmy spowalniają – serce bije wolniej, oddech staje się płytszy, a metabolizm niemal się zatrzymuje. Niedźwiedzie i borsuki zapadają w sen zimowy. Nie jest to pełna hibernacja – od czasu do czasu potrafią się obudzić, by coś przekąsić lub napić się wody. W tym stanie temperatura ich ciała nieznacznie się obniża.  

Prawdziwymi mistrzami zimowego snu są jednak hibernujące zwierzęta: jeże, chomiki europejskie, świstaki, nietoperze, a także wiele płazów i gadów. Ich ciała wchodzą w stan niemal całkowitego uśpienia – serce bije kilka razy na minutę, a oddech może być ledwo wyczuwalny. Budzą się sporadycznie – wiąże się to jednak z ogromnym wysiłkiem energetycznym organizmu.  

Płazy i gady to zwierzęta zmiennocieplne, co oznacza, że procesy metaboliczne ich organizmu nie zapewnią im ciepła (jak np. u ssaków) – muszą je pobrać z zewnętrz. Dlatego temperatura otoczenia ma ogromny wpływ na temperaturę ich ciała. Dla przykładu żaby potrafią przetrwać w stanie hibernacji blisko pół roku, od października do wiosny. Co więcej – niektóre gatunki płazów częściowo zamarzają! Dzięki różnym związkom, takim jak glukoza czy glicerol, komórki w ich ciałach są chronione, co zapobiega zamarzaniu płynów ustrojowych i wytrącaniu się kryształków lodu w organizmie To biologiczny cud – naturalny „antyfreeze”, który ratuje im życie.

Diapauza – strategia owadów na zimę

Wraz ze spadkiem temperatury bezkręgowce, a przede wszystkim owady, wpadają w stan tzw. diapauzy – czyli czasowego zahamowania rozwoju i metabolizmu. W tym okresie nie rosną, nie żerują i nie rozmnażają się. Zimują w różnych stadiach życia:

• w postaci dorosłej: wiele gatunków chrząszczy ukrywa się w szczelinach, dziuplach, na strychach lub w ściółce. Także część polskich motyli, jak rusałka pawik czy latolistek cytrynek, przeczekuje zimę jako dorosłe osobniki (imago).  
• jako larwy lub poczwarki: gąsienice motyli czy inne larwy spędzają zimę w uśpieniu w ściółce, pod korą lub w ziemi.  
• w postaci jaj: niektóre owady, np. komary, zimują w postaci jaj, które mogą przetrwać nawet kilka lat w oczekiwaniu na odpowiednie warunki (wilgoć).  

U owadów społecznych panują inne zasady. Pszczoły tworzą tzw. kłąb zimowy, czyli zwartą grupę ogrzewających się wzajemnie osobników, które nieustannie drgają skrzydełkami, by utrzymać w ulu odpowiednią temperaturę. Mrówki schodzą do najgłębszych partii mrowisk, gdzie temperatura jest stabilniejsza. Trzmiele i osy ratują się w inny sposób – zimę z reguły przeżywają jedynie zapłodnione samice (matki), które wiosną zakładają nowe gniazda i kolonie.

Migracja

Migracja to imponujące zjawisko przyrodnicze: zwierzęta przemierzają tysiące kilometrów w poszukiwaniu ciepła i pożywienia. Wiele gatunków ptaków w Polsce decyduje się odlecieć na południe. Choć wydaje się to ogromnym wysiłkiem, dla nich to najlepsza strategia – po powrocie wiosną mogą szybko przystąpić do lęgów w dobrze znanym środowisku. Ogromne dystanse pokonują m.in. bociany białe i czarne, żurawie czy kukułki. (Więcej o ptasich migracjach). Na zimę na południe odlatują też niektóre gatunki motyli. Na przykład rusałka osetnik jesienią migruje nad Morze Śródziemne. Tam się rozmnaża, a wiosną do Polski powraca kolejne pokolenie.

A co z gatunkami ptaków, które pozostają na miejscu? Te dostosowują się do zimowych realiów. Wiele ptaków zmienia dietę i rezygnuje z niedostępnych o tej porze owadów. Dzięcioły czy sikorki przestawiają się na nasiona i ziarna, zaś kosy, jemiołuszki czy drozdy szukają owoców, np. jarzębiny czy kaliny. Ptaki drapieżne, jak myszołowy czy kruki, chętnie wybierają padlinę – w naturze nic się nie marnuje.

Zimowy kamuflaż i tłuszczowa zbroja

Zimową porą w zachowaniu zwierząt oraz w ich wyglądzie fizycznym zachodzą naturalne zmiany adaptacyjne.

• Zmiana futra: gęstsze i dłuższe futro zapewnia lepszą izolację (np. u jelenia, dzika). Niektóre gatunki, np. gronostaje czy zając bielak, zmieniają kolor futra, by w ten sposób lepiej maskować się w terenie przed drapieżnikami.  
• Gęstsza warstwa izolacyjna: futro zwierząt ma często dwie warstwy, a włosy mogą być pokryte tłuszczem, który zapobiega nasiąkaniu wodą, dzięki czemu pozostają suche i ciepłe.  
• Zwiększanie masy ciała: przed zimą niektóre zwierzęta gromadzą dużą ilość tkanki tłuszczowej, która będzie stanowiła rezerwę energii na czas, gdy pożywienia jest mało. Taki naturalny „piecyk” i magazyn energii w jednym służy np. niedźwiedziom, bobrom i dzikom.
• Tworzenie większych grup: zwierzęta stadne, np. sarny i jelenie, łączą siły – zimą tworzą większe grupy (rudle, chmary), co pozwala im łatwiej znaleźć pożywienie i skuteczniej bronić się przed drapieżnikami.
• Gromadzenie zapasów: wiewiórki i inne gryzonie gromadzą zapasy pożywienia, które pozwolą im przetrwać zimę (np. orzechy, żołędzie) i zakładają wiele spiżarni jednocześnie. Nie zawsze o wszystkich pamiętają – i w ten sposób mimowolnie sadzą nowe drzewa! Z kolei bobry już od października intensywnie wycinają krzewy i drzewa, tworząc z nich zimowe magazyny pod powierzchnią wody. Przez całą zimę mają dostęp do świeżego pokarmu, bo zimna woda pod lodem służy im za naturalną lodówkę.  

Zimowanie to prawdziwy test przetrwania. Każdy gatunek ma swoją strategię – od snu w ściółce po lot do Afryki. Ale nawet gdy wydaje się, że las zasypia, w każdym jego zakątku tętni życie – choć w nieco spowolnionym przez mróz czy śnieg rytmie.

Redakcja: Ewa Paluszkiewicz, specjalistka ds. komunikacji

Przypisy:
K. Czech, Jak zwierzęta radzą sobie w czasie zimy, Lasy Państwowe, 8.01.2021, https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/aktualnosci/jak-zwierzeta-radza-sobie-w-czasie-zimy.