Co genetyka mówi o rysiach mazurskich?

W ochronie rzadkich i ginących gatunków coraz częściej wykorzystuje się nowoczesne badania i technologie. Na przykład badania genetyczne są obecnie niezbędną składową wszelkich programów reintrodukcji, polegających na wprowadzeniu rodzimych gatunków zwierząt i roślin w miejsca, gdzie kiedyś występowały, lecz zostały wytępione. Analizy genetyczne pozwalają dobrze zaplanować takie programy, a następnie ocenić skuteczność ich realizacji. O tym, co mówi genetyka na temat efektów reintrodukcji rysi na Mazurach, rozmawialiśmy z prof. Mirosławem Ratkiewiczem z Wydziału Biologii Uniwersytetu w Białymstoku.

Spis treści:

1. Rysie na Mazurach – rys historyczny
2. Zaangażowanie WWF i współpraca z partnerami
3. Podwójny sukces reintrodukcyjny WWF Polska i partnerów
4. Genetyka jako klucz do skutecznej reintrodukcji

1. Rysie na Mazurach – rys historyczny

Jeszcze pod koniec lat 80. XX wieku na Mazurach występowała najdalej wysunięta na zachód Polski nizinna populacja rysia, która w wyniku nadmiernego odstrzału i kłusownictwa przestała istnieć. Wprawdzie przez kolejną dekadę widywano tu pojedyncze osobniki – prawdopodobnie migrantów z innych obszarów – jednak nie obserwowano samic z młodymi. Dlatego też podjęto inicjatywę odtworzenia populacji rysi na Pojezierzu Mazurskim. W latach 2004-2019 do Puszczy Piskiej i okolic trafiło łącznie ponad 30 osobników. W reintroducji zastosowano 2 metody: born to be free – wypuszczanie rysi pochodzących z hodowli oraz wild to wild – odłów rysi dzikich, w tym przypadku w Estonii, i wypuszczenie ich do lasów na Mazurach.

Wydając zgodę na wypuszczanie rysi do mazurskich lasów, postawiono warunki, iż muszą być one bliskie genetycznie rysiom występującym w Polsce północno-wschodniej, gdzie przebiega zachodnia granica tzw. bałtyckiej populacji tego gatunku.

2. Zaangażowanie WWF i współpraca z partnerami

Fundacja WWF Polska zaangażowała się w ochronę rysi w 2007 roku, kiedy dołączyła do programu reintrodukcji tego gatunku na Pojezierzu Mazurskim. Działania reintrodukcyjne były prowadzone metodą „Born to be free” opracowaną przez dr. Krzywińskiego z Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie. W wyniku tamtego przedsięwzięcia przynajmniej 20 wypuszczonych osobników przeżyło pierwszy rok życia, jednak zachodziło ryzyko, że bez zasilenia nową pulą genów ta populacja nie przetrwa.

Dlatego w latach 2012-15 z inicjatywy WWF Polska translokowano 6 rysi z Estonii, które następnie wypuszczono w Puszczy Piskiej. Fundacja zaangażowała się też w stały monitoring tamtejszych rysi z wykorzystaniem fotopułapek i pułapek włosowych, a zebrane próbki były analizowane przez zespół genetyków kierowanych przez prof. Mirosława Ratkiewicza z Wydziału Biologii Uniwersytetu w Białymstoku, z którym rozmowę przeprowadził ekspert WWF Polska, Stefan Jakimiuk.

3. Podwójny sukces reintrodukcyjny WWF Polska i partnerów

Rysie „mazurskie” obecnie żyją na znacznie większym obszarze woj. warmińsko-mazurskiego. Populację tworzą osobniki wypuszczone w ramach programów reintrodukcji, ale też ich potomstwo i migranci z innych obszarów. Wg prof. Ratkiewicza jest to podwójny sukces reintrodukcyjny – rysie nie tylko powróciły do mazurskich lasów, tworząc lokalną populację tego gatunku, ale nawiązały kontakty z innymi populacjami, między którymi dochodzi do aktywnej wymiany genów. Dzięki badaniom genetycznym udało się zidentyfikować prawdopodobnych migrantów z Puszczy Knyszyńskiej lub Białowieskiej, a ostatnio również z obszaru Biebrzańskiego Parku Narodowego, gdzie nasza Fundacja prowadziła również monitoring genetyczny.

Rysie translokowane przez WWF Polska przed dekadą również odcisnęły trwały ślad w nowopowstającej populacji. 3 osobniki z estońskiej grupy zostawiły swoje geny w obecnej populacji, a rysica wypuszczona w 2015 r. odniosła spektakularny sukces – zajęła stały areał, a przez kilka sezonów była widziana z młodymi. Badania genetyczne wykazały nie tylko obecność samicy z Estonii, ale również jej dwóch wnuczek po 2 różnych córkach. Tak więc rozrasta się dynastia jednej z estońskich samic.

W podsumowaniu prof. Ratkiewicz podkreśla, że choć mazurska populacja rysi jest wciąż nieduża, pod względem genetycznym jest idealna – wykazuje bardzo wysoką zmienność genetyczną i jest podobna do bałtyckiej populacji tego gatunku w Polsce i krajach sąsiednich. Na podstawie danych z monitoringu WWF Polska, prowadzonego w woj. warmińsko-mazurskim, zidentyfikowano 5-6 grup rodzinnych oraz nowe samice, jeszcze bez potomstwa. Bardzo ostrożny szacunek wskazuje na obecność co najmniej 30 rysi na tym obszarze. To wszystko pozwala optymistycznie spoglądać w przyszłość rysi na Mazurach i północno-wschodniej Polsce, zwłaszcza w kontekście planowanego wypuszczania kolejnych rysi.

4. Genetyka jako klucz do skutecznej reintrodukcji

Badania genetyczne odgrywają coraz większą rolę w procesie reintrodukcji. Dobierając odpowiednio osobniki wypuszczane na wolność, można zapewnić zróżnicowaną pod względem genetycznym grupę założycielską przyszłej populacji, co zwiększa szanse na ich przetrwanie. Analiza DNA materiału (włosy, odchody) zebranego od rysi występujących w środowisku umożliwia identyfikacje poszczególnych osobników, a także ich potomstwa oraz krewnych. Dzięki temu można ocenić sukces rozrodczy poszczególnych osobników, a także efekty całego programu.

Prof. Ratkiewicz opowiedział, w jaki sposób kwalifikowane są rysie do programów reintrodukcji i jak zmieniało się podejście do tego zagadnienia w miarę rozwoju wiedzy genetycznej. Całą rozmowę Stefana Jakimiuka z profesorem można obejrzeć tutaj.